KOŚCIÓŁ W ZAŁOŹCACH
[źródło: Aleksander Czołowski i Bohdan Janusz "Przeszłość i zabytki województwa tarnopolskiego". Tarnopol 1926, nakładem Powiatowej Organizacji Narodowej w Tarnopolu]. Zachowano oryginalną pisownię.

Zgoła odmiennym od tych kościołów, chociaż chronologicznie im bliskim, (jakoby poł. XV w.) jest kościół w Załoźcach, na który zwrócił uwagę inż. Wawrzyniec Dajczak. Rzut jego poziomy nietylko jest różny od powyżej poznanych, ale i od wszystkich innych na obszarze Rusi Czerwonej. Posiada on mianowicie założenie centralne w postaci trzech ramion równych i jednego nieco dłuższego (od przodu), zgrupowanych dokoła kwadratu środkowego. Presbiterjum i dwie apsydy boczne zakończone są wielobocznie, ramię przednie zakończone jest prostokątem, do którego przypiera niewysoka, prostokątna w rzucie kruchta z frontonem trójkątnym, postawiona 1803 r. Na tym rzucie wznoszą się przeszło dwumetrowej grubości mury z łupanego kamienia z wąskiemi, strzelistemi oknami, zamkniętemi ostrołucznie. Kwadrat środkowy nakrywa sklepienie krzyżowe, żebrowane, o lekkiem ostrołucznem wzniesieniu na rozpiętości około 11 m. Boczne apsydy nakrywa ostrołuczne, żebrowe sklepienie, wachlarzowe o bardzo głębokich wylotach. Zwornik nad presbiterjum jest całkiem wyraźnie odchylony zwyczajem średniowiecznym na prawo. Od strony presbiterjum i dwu bocznych apsyd biegną na wysokości sklepienia gurty przez całą grubość murów, a krzyżowe sklepienie nad kwadratem środkowym przedłuża się w dalsze dwa prostokąty, nie zmieniając żeber ani wysokości stopek, które wszystkie opierają się na wspornikach o renesansowym rysunku. Same żebra, wykonane z cegły, mają profil raczej renesansowy, niż gotycki.

Fasada od głównego wejścia ze szczytem z wazonami ma charakter barokowy, w jakim też jest brama w murze, którym obwiedziony jest kościół. Przypisać to należy niezawodnie gruntowemu odnowieniu świątyni przez Józefa Potockiego w 1730 r., jak o tem głosi tablica erekcyjna. Restauracja ta po rzekomo stuletnim opuszczeniu świątyni wprowadziła niejedną nowość w stare mury, ale nie zmieniła ich na tyle, by podejrzywać można było przeznaczenie planu zasadniczego tudzież charakterystycznych właściwości stylowych, sięgających początków budowli. Ciekawie krzyżują się w niej najrozmaitsze wpływy. Samo założenie centralne niedwuznacznie wskazuje na architekturę wschodnią, co w połączeniu z reminiscencjami gotyku i wczesnego renesansu złożyło się w rezultacie na oryginalną całość, ożywioną jeszcze przez barok, nadpsuty jednak nieco przez restaurację najnowszą. Nieszczególnie również wypadła wieżyczka, wzgl. sygnaturka pseudogotycka, jako przeinaczona nowość po dawniej dodanej i przez wojnę wraz z całym budynkiem bardzo zniszczonej.

Z gotyckich cech kościoła załozieckiego niemożna z całą stanowczością wnosić o pochodzeniu jego z XV w. jak zresztą tradycja utrzymuje, ponieważ jeszcze w pocz. XVIII w. wznoszono na Podolu kościoły o wybitnych reminiscencjach gotyku, który na Zachodzie od trzech niemal wieków należał już do przeszłości. (...)

Streszczając własności stylowe tych kościołów, stwierdzić możemy, iż pod względem rzutu poziomego przedstawiają się wcale różnorodnie. Mamy tu więc jednonawowe, prostokątne, bez wieży i z wieżą basztą od frontu, wzniesione na rzucie krzyża z wieżą i bez niej, tudzież jeden wyjątek rzadki w postaci założenia centralnego. Najdłużej przetrwał typ prostokątny z potężną wieżą od przodu, co wytłumaczyć można potrzebą obronności w czasach wiecznych napadów i zamieszek wojennych. Pod względem dekoracji wszystkie one przedstawiają się bardzo skromnie, szczegółami tylko zdradzając charakter stylowy gotyku, usunięty na rzecz renesansu, na dobre już panującego podówczas w zachodniej Polsce.

---

CERKIEW W ZAŁOŹCACH
[źródło: Aleksander Czołowski i Bohdan Janusz "Przeszłość i zabytki województwa tarnopolskiego". Tarnopol 1926, nakładem Powiatowej Organizacji Narodowej w Tarnopolu].

Dawnym kościołem jest obecna cerkiew w Załoźcach z 1740 r. na rzucie prostokąta z węższem presbiterjum wielobocznem, a skromną fasadą barokową; koło cerkwi stoi bardzo ładna dzwonnica rokokowa.

W innym miejscu tej samej książki jest informacja, że obok cerkwi w Załoźcach stała osiemnastowieczna figura Najświętszej Marii Panny.

---

[źródło: "Unia" nr 1/1882, Tarnów 4 czerwca 1882, str. 6, notka bez tytułu] Zachowano oryginalną pisownię i interpunkcję.

Ks. Gutkowski, proboszcz ruski w Załoźcach Starych koło Brodów kazał na nowo wybudowanej cerkwi postawić krzyż szyzmatycki(*), trójramienny, gdy sąd nakazał usunąć tenże, podburzony lud ruski rzucił się na budowniczego, który ledwo życie swe uratował. Sprawa się toczy w prokuratoryi w Złoczowie.

(*) tak w oryginale