[źródło: "Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich", praca zbiorowa, tom X. Warszawa 1889, nakładem Władysława Walewskiego]. Zachowano oryginalną pisownię, rozwinięto skróty.
Seret alias Sered, rzeka, lewy dopływ Dniestru, na średnim jego biegu, wypływa z pod wodnego działu rozgraniczającego Podole od Wołynia tudzież dorzecza Bugu, Prypeci i Dniestru. To górzyste płaskowzgórze pokrywają lasy bukowe.
Seret wypływa na południe od wsi Jasionowa, na granicy z Pieniakami (powiat brodzki), koło Majdanu Pieniackiego, dwiema strugami, które podążywszy ku północy łączą się na południe od Jasionowa w jeden potok zwany Wolicą (wzniesiony 350 metrów nad poziomem morza). Płynie on w kierunku wschodnim przez obszar Jasionowa okolicą leśną, mija młyn Bobutychę i pod Żarkowem (wólką Hołubicy) przechodzi na obszar Hołubicy, przyjmując nazwę "Łuh". Tu zwraca się na południowy-wschód, wchodzi na obszar Pieniak rozlewając się w rozległy staw (wzniesiony 335 metrów nad poziomem morza), z którego wypłynąwszy dąży na obszar Czepiela, przybierając tu nazwę Grabarki. W Zwyżynie wykręca się na wschód i przechodzi na obszar Markopola. Tu zabiera od lewego brzegu potok Litowiski i tworzy w południowej stronie Markopola staw (wzniesiony 324 metry).
Następnie wchodzi na obszar Ratyszcza, gdzie w północnej stronie obszaru tworzy rozległy staw (wzniesiony 320 metrów), do którego wpadają dwa inne ramiona wodne zwane również Seretem. Jedno z nich północne powstaje na południowym stoku wzgórza Baby, w obrębie osiedla Malinisk (powiat brodzki), płynie wąskim jarem granicą gminy Szyszkowiec i Styberówki i wchodzi na obszar Orzechowczyka, gdzie łączy się z nadpływającym od wschodu potokiem znacznym. Ta żyła wodna powstaje w Panasówce z dwu źródeł. Strugi te łączą się we wschodniej stronie Niżkowiec (przysiółka Zagórza) odlewając staw (700 metrów długi, a 200 metrów szeroki). W Zagórzu zwraca się z biegu południowego na zachodni, tworząc drugi staw a wszedłszy na obszar Seredca alias Seretca, rozlewa się w staw (wzniesiony 335 metrów).
Na granicy Jaśniszcza, Seretca i Podbereziec przyjmuje od prawego brzegu potok Berehiwkę alias Siodłę, napływającą z Palikrów. Przepłynąwszy staw w Jaśniszczu (328 metrów nad poziomem morza) podąża ku zachodowi na obszar Orzechowczyka, gdzie zabrawszy od prawego brzegu strugę Samiec alias Samec, płynącą ze Styberówki i Wierzbowczyka, łączy się (na wzniesieniu 324 metry) ze Seretem północnym we wschodniej stronie wsi Orzechowczyka i pod nazwą Seretu, dążąc na południowy-wschód, wpada do stawu ratyskiego, w pobliżu Seretu głównego, płynącego od Jasionowa.
Zachodnie ramię Seretu, uchodzące do tegoż stawu, jest właściwie połączeniem dwu ramion wodnych, to jest Seretu werchobuzkiego i nuszczańskiego. Seret werchobuzki, zwany w górnym biegu Kierniczyną, a w średnim Wiatyną, powstaje w Hucie Werchobuzkiej (powiat złoczowski), płynie na południowy-wschód doliną śródleśną przez obszar Huty Werchobuzkiej, Werchobuż, Łukawiec (powiat brodzki), Batków i Hnidawę. Seret nuszczański wypływa w obręb wsi Nuszcza (powiat złoczowski), w lesie Oszowicy, płynie na wschód do Harbuzowa, zabierając wody z północnej części obszaru Nuszcza. W Harbuzowie wygina się na północ i przechodzi do Manajowa. Tu zowie się Wydrówką (od połowu wyder) i wkrótce dostaje się na obszar Hnidawy (powiat brodzki), gdzie od lewego brzegu łączy się z Seretem werchobuzkim.
Oba ramiona połączone wchodzą na południowy obszar Markopola, rozlewając się w obszerny staw (wzniesiony 323 metry), z którego wypływa Seret na północ pod osadą Międzygórze, wchodząc w obrębie Ratyszcza do stawu ratyskiego. Staw ten jest zbiornikiem wszystkich górnych Seretów. Za główne ramię uważać należy Seret jasionowski.
Długość biegu
a) Seretu jasionowskiego 25 1/2 kilometrów;
b) Seretu panasowieckiego 13 1/2 kilometrów;
c) Seretu z pod Baby 6 kilometrów;
d) Seretu werchobuzkiego 20 kilometrów;
e) Seretu nuszczańskiego 15 kilometrów;
f) Seretu markopolskiego (połączenie dwu ostatnich Seretów) 3 3/4 kilometra.
Wzniesienie źródeł:
a) Seret jasionowski 400 metrów;
b) Seret panasowiecki 380 metrów;
c) Seret z pod Baby 360 metrów;
d) Seret werchobuzki 440 metrów;
e) Seret nuszczański 375 metrów.
Staw ratyski wznosi się 320 metrów nad poziomem morza.
Najdalej na zachód leżą źródła Seretu jasionowskiego i werchobuzkiego pod 42°42' wschodniej długości F., a najdalej na wschód źródła Seretu panasowieckiego pod 43°6' wschodniej długości F. Odległość źródeł tych wynosi 28 kilometrów.
Tak wytworzony Seret, wypłynąwszy z stawu ratyskiego, podąża na południowy-wschód granicą Ratyszcza i Czystopad do Czystopad, poniżej których wlewa się w rozległy staw załoziecki (2500 metrów długi, 1500 metrów szeroki a 315 metrów wzniesiony nad poziomem morza). Opływa miasteczko Załoźce od wschodu, zasilając się od lewego brzegu potokiem Hukiem, a cokolwiek poniżej od prawego brzegu wodami Smolanki. Na granicy Reniowa i Wertełki odlewa staw wertełecki, którego północna część należy do Reniowa, a południowa większa do Wertełki. Poniżej Wertełki opuszcza powiat brodzki a przechodzi do tarnopolskiego, na obszar Horodyszcza. Dolina Seretu była tu dawniej poprzecinana licznymi groblami i zapełniona stawami, broniącemi od strony wschodnio-północnej przystępu do istniejącego tu grodu, w którego baszcie mieści się dziś obszerny piętrowy dom mieszkalny. Stawy te osłaniały też pobliski zamek Załoziec.
Odtąd w kierunku południowo-wschodnim, doliną przeważnie moczarowatą, podąża Seret granicą obszarów Zarudzia, Pleszowiec, Jankowiec, Czernichowa, Małaszowiec, Hładek, Iwaczowa Górnego i Dolnego, Hłuboczka Wielkiego, Płotycza, Czystyłowa i Proniatyna. W Iwaczowie tworzy staw. Między Białą (od wschodu), Kutkowcami (od zachodu) a Tarnopolem (od południa) tworzy rozległy staw (4 kilometry długi, a l kilometr szeroki, 303 metrów wzniesiony). Od Załoziec do Tarnopola brzegi są podmokłe, a dolina Seretu zbiorowiskiem stawów, dziś przerzedzonych i osuszonych.
Od Tarnopola dolina osusza się zwolna. Seret zabiera wody okolicznych stawów od obu brzegów. Płynie na południe popod Petryków i Berezowicę Wielką. Pod Ostrowem skręca się ku północy a potem wielkim kolanem ku południowy, tworząc obszerny półwysep, mający około l kilometra długości, a w najwęższem miejscu u północy kończyny 1/3 kilometra szerokości. Na granicy Ostrowa i Berezowicy Wielkiej zabiera od prawego brzegu potok Rudę, a w Bucniowie potok Bródek. Następnie przepływa między Łuką Wielką i Myszkowicami wśród stromych wzgórzy, częścią lesistych, częścią o poszarpanych skalistych ścianach z czerwonego piaskowca; opływa Czartoryją, Łuczkę, Wolę Mazowiecką i Mikulińce. Tu wije się wśród wysokich brzegów wyżyny podolskiej, stromo ku rzece spadającej, pokrytej w części lasami wysokopiennymi.
W dalszym biegu doliną uroczą poniżej wsi Krzywki przechodzi w Nałużu w powiat trębowelski. W Warwaryńcach zabiera od prawego brzegu Świniuchę z Wodawą, przepływa Strusów, Ruzdwiany, Zubów, Ostrowczyk, gdzie od lewego brzegu zabiera potok Darachowski, następnie Zaścinocze i Humniska. Na granicy Semenowa, Zieleńcza i Plebanówki przyjmuje od lewego brzegu rzekę Gnieznę, na południe od Trębowli na obszarze Podgórza. Minąwszy Załawie, Podhajczyki i Dołhę, tworzy pod Janowem kolano, a potem skręciwszy się nagle na zachód, zwraca się w Słobódce na południe. Od ujścia potoku Rudki Gniłej wchodzi w powiat czortkowski, opływa Budzanów, Skomorosze, gdzie od prawym brzegu zasila się Zwiniaczem.
Odtąd w biegu na południowy-wschód tworzy liczne zakręty pod Tudorowem (powiat husiatyński), Skorodyńcami (powiat czortkowski), Wygnanką i Czortkowem. Pod Białą przyjmuje od prawego brzegu potok Białą alias Młynówkę. W dalszym biegu na południe leżą nad Seretem osady Uhryn, gdzie od lewego brzegu wpada do Seretu potok Młynka, Rosochacz, Sosolówka, gdzie ma ujście od prawego brzegu potok Trawna, Ułaszkowce, Zabłotówka, Milowce, Kapuścińce, Lisowce, Szypowce, Szerszeniowce, Oleksińce, Muszkarów, Myszków, Bilcze, Błyszczanka, Holihrady, Lisieczniki. W końcu zrasza Seret obszar Kasperowiec, Szczytowiec i Kułakowiec, a na obszarze Gródka, na granicy Galicyi i Bukowiny, wpada do Dniestru od lewego brzegu. Od Milowiec aż do ujścia płynie przez powiat zaleszczycki.
Długość biegu Seretu od stawu ratyskiego wynosi 222 kilometry a jeżeli przyjmiemy Seret jasionowski za główne ramię, to wzrośnie do 247 1/2 kilometrów. Na powiat brodzki przypada 15 alias 40 1/2 kilometrów, powiat tarnopolski 57, trębowelski 37, czortkowski 62, zaleszczycki 51 kilometrów. Prawe dopływy są: Smolanka, Nesterówka, Ruda alias Dołżanka, Bródek, Gnida, Świniucha z Wodawą, potok Darachowski, Rudka Gniła alias Samiec, Zwiniacz, Biała alias Młynówka i Skała, Zwierzyniec, Bielawina, Trawna alias Szerkarzec (alias Szerkaszec), Dupa (alias Duba). Lewe: Huk, Gniezna, Nakrasów, Młynka i Chrumowa z Chrepelonem.
Spad wód: 320 metrów (staw ratyski); 315 metrów (staw załoziecki); 314 metrów (staw wertełecki); 312 metrów (pod Horodyszczem); 310 metrów (pod Hładkami); 307 metrów (pod Hłuboczkiem); 304 metry (pod Proniatynem); 303 metry (staw tarnopolski); 299 metrów (Berezowica Wielka); 284 metrów (w Łuczce); 279 metrów (w Nałużu); 258 metrów (ujście Gniezny); 253 metry (pod Podhajczykami); 226 metrów (pod Skorodyńcami); 203 metry (Rosochacz); 191 metry (Lisowce); 160 metrów (Holihrady); 143 metry (Szczytowce); 135 metrów (ujście).
W wodach Seretu żyją ryby: babka, ciosa, czerwinka, karaś, karp, kleń, koblik, krępa, leszcz, lin, marena, miętus, oklija, okoń, paraszka, płocica, piskorz, sum, szczupak, śliz. W stawie tarnopolskim przeważają: szczupak z żółtymi centkami, szczupak z białymi centkami i lin duży; zresztą są: lin mały czarny alias oczeretnik, okoń, karaś duży, szaran (karp) duży, leszcz duży, podleszcz, płoć duża czerwinką zwana, płoć biała mała, krępa, oklija, miętus, kobel i piskorz. Dla Seretu istnieje oddział krajowego towarzystwa rybackiego w Mikulińcach. W roku 1880 puszczono do Seretu pod Mikulińcami 100 węgorząt i narybek karpi. Wody Seretu przedstawiają wzdłuż całego biegu krainę leszcza.
Sprawozdania z badań geologicznych dokonywanych w dolinie Seretu mieszczą się w Sprawozdaniach komisyi fizyjograficznej Akademii Umiejętności w Krakowie (tomy X do XX).
|