[źródło: Światosław Lenartowicz „Kościół parafialny p.w. Św. Jana Chrzciciela w Milnie” – w: "Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej" - "Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego Województwa Ruskiego" tom 13. Praca zbiorowa pod redakcją naukową Jana K. Ostrowskiego. Kraków 2005, wyd. Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie.]

HISTORIA KOŚCIOŁA I PARAFII W MILNIE
Milno należało przez długi okres do parafii rzymskokatolickiej w Załoźcach. Pierwszy kościół obrządku łacińskiego – a właściwie murowana kaplica publiczna – powstał w wiosce w 1872 roku, staraniem Sebastiana Krąpca. Tu się możemy pochwalić, że na naszej stronie internetowej mamy o tym trochę informacji (korespondencje księdza wikariusza z Załoziec), do których nie dotarł autor opracowania.

W roku 1873, czyli rok po zbudowaniu, kaplica – fundacji pobożnego włościanina Sebastiana Krąpca - została poświęcona, ale jeszcze przez wiele lat w wiosce nie było własnego, stałego księdza. Msze święte odprawiali kapłani dojeżdżający z Załoziec. Pierwsza ekspozytura w Milnie powstała w roku 1900 i obejmowała cztery wioski: Milno, Gontową, Ditkowce i Mszaniec. W 1908 roku ekspozytura została zredukowana do samego Milna i Gontowej. Dwa lata później, w 1910 roku, władze austriackie (Ministerstwo Wyznań) zezwoliły na utworzenie samodzielnej parafii. Niestety, udało się to zrealizować dopiero za niepodległej Polski, w 1925 roku. Od tego roku zaczęła działać parafia rzymskokatolicka w Milnie, początkowo w składzie dekanatu brodzkiego, a od roku 1933 w nowoutworzonym dekanacie zborowskim. Na jej terenie znajdowały się dwie świątynie: kościół p.w. Świętego Jana Chrzciciela w Milnie i zbudowana w 1927 roku kaplica publiczna w Gontowej.

Sam kościół w Milnie był już za mały w chwili utworzenia ekspozytury. W 1905 roku wizytatorzy zalecili rozbudowę świątyni, jednak ekspozytor, ksiądz Jan Jachimowicz, nie posiadał odpowiednich środków. Prace rozpoczęły się trzy lata później, w 1908 roku (wg projektu nieznanego autora). Przy pracach był też zatrudniony młody architekt rodem z Reniowa, Wawrzyniec Dayczak, w późniejszych latach projektant wielu kościołów w tej części Podola. W kościele mileńskim zaprojektował fasadę i wieżę. W 1910 roku nowa budowla była już nakryta dachem, a w 1914 roku nastąpiło uroczyste poświęcenie świątyni.

Niedługo cieszyli się Milnianie swoim nowym kościołem. W tym samym roku wybuchła I wojna światowa. Kościół został zniszczony. Odbudowano go w połowie lat XX-tych, pod kierownictwem inżyniera Dajczaka, jednak w nieco zmienionej formie, czego autor projektu później żałował, twierdząc że „efekt był gorszy od dawnego".

Około 1925 roku wybudowano także nową plebanię, a w latach 30-tych staraniem księdza proboszcza Aleksandra Markiewicza i parafian uzupełniono wyposażenie (ołtarz boczny, ambona i dwa konfesjonały). W okresie międzywojennym przy parafii działały: Bractwo Różańcowe, Trzeci Zakon Św. Franciszka, Papieskie Dzieło Rozkrzewiania Wiary.

Kres parafii rzymskokatolickiej w Milnie przyniosła II wojna światowa. Powtarzające się ataki ukraińskie w latach 1944-1945 spowodowały ewakuację polskich mieszkańców wioski do Załoziec, a potem dalej na zachód. W powojennej Polsce zwarte grupy dawnych Milnian osiadły w Chociszewie, Mieszkowicach i Byczynie. Ostatni proboszcz, ksiądz Aleksander Markiewicz, musiał opuścić Milno 26 grudnia 1944. Po wojnie kościół był używany jako magazyn zboża, później chemikaliów - i stopniowo popadł w ruinę.

WYGLĄD I WYPOSAŻENIE KOŚCIOŁA
Milniański kościół stał w południowo-wschodniej części wsi, na dawnym przysiółku Bukowina, obok drogi prowadzącej do Gontowej, w pięknym otoczeniu lipowego starodrzewu. Była to trójnawowa budowla z ciosów kamiennych, wewnątrz częściowo otynkowana, z dwuspadowym dachem, wieżą wzorowaną na wieży Kościoła Mariackiego w Krakowie. Dach, wieża i wieżyczka sygnaturki były pokryte blachą. Po pełny, napisany w języku fachowym opis świątyni w Milnie, odsyłamy zainteresowanych do oryginalnego źródła. W tym miejscu pozwolimy sobie tylko zacytować kilka uwag autora z podsumowania:

„Budowla prezentuje wiele cech świadczących o ambicji fundatorów i twórców, zaskakujących jak na wiejską świątynię. Należą do nich kamienny budulec, solidne opracowanie murarsko-kamieniarskie, skala i złożony program przestrzenny, wcale bogaty program dekoracyjny fasady oraz efektowna forma hełmu, nawiązująca wprost do wieży kościoła Mariackiego w Krakowie.”

„Monumentalna neogotycka świątynia jest ważnym elementem w krajobrazie wsi. Jej widoczna z daleka wieża, wzorowana na sławnym krakowskim zabytku, niewątpliwie miała stanowić akcent ideowy, podkreślający polskość i łacińskość miejscowej społeczności.”

Autor opracowania wymienił także następujące elementy wyposażenia kościoła:

- ambona drewniana z 1936 z rzeźbami ewangelistów (wykonana w warsztacie J. Wojtowicza w Przemyślanach),
- kamienna kropielnica,
- z naczyń liturgicznych m.in. monstrancja, kielich i dwie puszki.

Naczynia liturgiczne i ozdobne szaty ksiądz proboszcz Markiewicz zabrał ze sobą do Polski i rozdał potem parafianom w Bojkowie, gdzie po wojnie zamieszkał, i w Byczynie. Kuria biskupia w Lubaczowie próbowała później te przedmioty odzyskać, ale wynik ich starań nie jest znany.