Załoźce w słowniku geograficznym 1895
Dodane przez Remek dnia Maja 18 2007 03:00:00
[źródło: "Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich", praca zbiorowa, tom XIV. Warszawa 1895, nakładem Władysława Walewskiego] Zachowano oryginalną pisownię, większość skrótów rozwinięto.

Załoźce alias Załośce, Załośce Stare i Nowe, miasteczko, powiat brodzki, 40 kilometrów na płd.-wsch. od Brodów, pod 40° 48' północnej szerokości a 43° 2' wschodniej długości od Ferro, siedziba sądu powiatowego, urzędu pocztowego, notaryusza, posterunku żandarmeryi, lekarza i apteki. Na zachodzie leżą: Trościaniec Wielki, Czystopady i Ratyszcze, na południu Podbrzeźce, Seretec i Zagórze, na południowym-wschodzie Milno i Blich, na południowym-zachodzie Reniów i Białogłowy (ostatnia w powiecie złoczowskim).

Prawie środkiem obszaru płynie Seret i tworzy rozległy staw załoziecki, wzniesiony 315 metrów nad poziomem morza. Zabudowania miasteczka leżące na południe stawu i nad prawym brzegiem Seretu, wraz z zamkiem, położonym na lewym brzegu wśród moczarów, tworzą Załoźce Stare, za groblą zaś, na płd.-wsch. krańcu stawu położona część miasteczka, zwie się Załoźce Nowe. W odległości 2 do 3 kilometrów ku północnemu-wschodowi od Załoziec Nowych leżą na wyniosłych pagórkach (359 do 379 metrów nad poziomem morza) części Załoziec: Gaje Załozieckie alias Roztockie i Gaje za Rudą. Zachodni obszar wznosi się do 374 metrów (Wójtowa góra) i pochyla się ku wschodowi do bagnistej doliny Seretu (314 metrów), za którą ciągną się dalej ku wschodowi wyższe pagórki, pokryte piękną dębiną (Ostra góra).

Własność większa ma roli ornej 1043, łąk i ogrodów 728, pastwisk 98, lasu 333 morgów; własność mniejsza roli ornej 3499, łąk i ogrodów 1474, pastwisk 236, lasu 431 morgów. W roku 1890 było 988 domów, 6928 mieszkańców w gminie, 39 domów, 367 mieszkańców na obszarze dworskim (3157 greko-katolickich, 1636 rzymsko-katolickich, 2502 izraelitów; 3065 Rusinów, 2846 Polaków, 1379 Niemców).

Parafia rzymsko-katolicka w miejscu, dekanat brodzki, archidyecezya lwowska. Parafię założył i uposażył w roku 1547 Jan Kamieniecki, dziedzic na Olesku i Załoźcach. Do parafii należą: Białogłowy, Blich, Czystopady, Ditkowce, Gontowa, Hnidawa, Horodyszcze, Milno, Mszaniec, Neterpińce, Niszkowce, Nosowce, Nowiosiółki z Beniowem, Obarzańce, Panasówka, Plisowce, Podbereźce, Ratyszcze, Seretec, Trościaniec Wielki, Wertełka, Zagórze i Zarudzie. Kościół murowany, konsekrowany w roku 1738. W kościele są grobowce księcia Janusza Wiśniowieckiego, koniuszego koronnego (zm. 21 maja 1636), i jego ojca Konstantyna, wojewody ruskiego (zm. 25 maja 1641).

W Załoźcach Nowych jest klasztor sióstr miłosierdzia, uposażony pierwotnie w Brodach r. 1760 przez Helenę Potocką, wdowę po Stanisławie Potockim, wojewodzie poznańskim, dziedzicu dóbr brodzkich. Gdy w r. 1801 spłonął klasztor brodzki, przeniosły się zakonnice do Załoziec, gdzie pielęgnują chorych i utrzymują szkółkę dla dziewcząt.

Parafii greko-katolickich są dwie: w Załoźcach Nowych i w Załoźcach Starych. Do ostatniej należy Reniów. Obie należą do dekanatu załozieckiego, który obejmuje parafie: Batków, Czepiele, Harbuzów, Hołubica, Kołtów, Kutyszcze, Lutowisko, Manajów, Markopol, Milno, Nesterowce, Panasówka, Pieniaki, Podkamień, Popowce, Ratyszcze, Seretec, Szyszkowce, Trościaniec, Wertełka, Wierzbowczyk, Zagórze i Zwyżeń. W Załoźcach Nowych jest cerkiew pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny, a w Załoźcach Starych pod wezwaniem Wszystkich Świętych.

W Załoźcach Nowych jest szkoła 3-klasowa, istniejąca od roku 1791, a w Załoźcach Starych szkoła jednoklasowa od roku 1871. W obu szkołach język wykładowy polski. Zakłady dobroczynne są: zakład dla chorych i sierot pod opieką sióstr miłosierdzia, na 20 łóżek, z dochodem rocznym 4120 złotych reńskich i zakład dla kalek, z funduszem zakładowym 1095 złotych reńskich. Przemysł rękodzielniczy i handel rozwija się dość pomyślnie. Z zakładów przemysłowych istnieją: gorzelnia, młyn wodny i cegielnia. Istnieje też kasa pożyczkowa gminna z kapitałem 12246 złotych reńskich.

Załoźce wraz z okolicznemi wsiami należały w XV wieku do rozległych dóbr oleskich, które po śmierci Jana z Sienna, przypadły z podziału w roku 1477 dokonanego synowi Piotrowi. Tenże pozostawił dwie córki: Annę, wydaną za Herburta, kasztelana bieckiego, i Jadwigę, wydaną za Marcina Kamienieckiego, wojewodę podolskiego. Po śmierci ojca zrobiły one podział majątku rodzicielskiego we Lwowie w roku 1511. W dokumencie wówczas spisanym (podał ksiądz Barącz w dziełku "Kronika Oleska", str. 137) wymienione są Załoźce i przyległe wsie. Wnosić z tego należy, że już w roku 1511 były Załoźce miasteczkiem i miały zamek, a to tem pewniej, że w XVI wieku pobierano tu cło od towarów, które stanowiło najznaczniejszy dochód województwa podolskiego.

W czasie wspomnianego podziału majątku były dobra załozieckie prawdopodobnie w zastawie i dopiero w kilka lat później wykupił je Marcin Kamieniecki, wojewoda podolski. Synowie tegoż: Jan, Wojciech i Stanisław uczynili w roku 1578 nowy dział majątku, na mocy którego miasteczko Załoźce przypadło Stanisławowi Kamienieckiemu. Po Kamienieckich przeszły dobra na Wiśniowieckich, po nich na Potockich. Wnuk Józefa Potockiego, hetmana wielkiego koronnego i kasztelana krakowskiego, Piotr Potocki, sprzedał dobra Michałowi Ronikierowi, cześnikowi litewskiemu. Potem nabył je Ignacy hr. Miączyński, dziś należą do Włodzimierza hr. Dzieduszyckiego.

Zamek, niegdyś obronny, stoi dziś w ruinach, z których znaczne resztki częściowo są jeszcze zamieszkane i zamienione na browar i stajnie. Był to obszerny, czteroskrzydłowy gmach, zbudowany w czworobok z kamienia i cegieł, a wysoki na 2 piętra. Po rogach baszty wieloboczne, 3-piętrowe, ze strzelnicami. Brama wjazdowa, ze śladami mostu zwodzonego, znajduje się w skrzydle południowem, zachowana w stanie dość dobrym. Na zewnętrznej jej stronie herb Pilawa. Po prawej stronie bramy wyniosła, czworoboczna wieża. Mury obwodowe zamku i baszt, w wielu miejscach zarysowane i poszczerbione, tynki i ciosowe obramienia okien utrzymują się gdzieniegdzie. Pod zamkiem rozległe piwnice, użyte w części na składy piwa, w części zawalone. Dookoła rozciągały się niegdyś niedostępne moczary, dziś osuszone.

Zamek ten wzniesiony był w drugiej połowie XVI wieku. Założyli go książęta Wiśniowieccy i mieszkali w nim stale. Obok Wiśniowca był on główną siedzibą tego rodu. Za dziedzictwa Jerzego Wiśniowieckiego, kasztelana kijowskiego, (zm. 1617), a następnie za Dymitra Jerzego, hetmana wielkiego koronnego (zm. 1682) wspaniale był urządzony i gwarnem wrzał życiem. W wojnach kozackich uległ zniszczeniu, niejednokrotnie też opierał się czambułom tatarskim. W roku 1675 Ibrahim Szyszman pasza wysłał z pod Zbaraża kilku baszów na zdobycie zamku, w którym książę Dymitr Wiśniowiecki znaczną osadził załogę. Baszowie, zwyczajem tureckim postanowili najprzód zasięgnąć wróżby, nim przystąpili do oblężenia. Wypuszczono z obozu tureckiego czarną kurę ku zamkowi, śledząc, gdzie się zwróci. Kura z gdakaniem wróciła w szeregi muzułmańskie. Turcy uważając to za złą wróżbę, spalili miasteczko i nie tykając zamku wrócili pod Zbaraż.

Józef Potocki, hetman wielki koronny, upiększył zamek znacznie, przemieszkiwał w nim często i tu umarł 1751 roku. Ignacy Miączyński objął już prawie ruiny, więc założył w nich fabrykę sukna, którą po kilku latach zwinięto i przeistoczono na fabrykę koców. Ale i ta nie utrzymała się długo (czytaj Sokalski "Rys geogr.-stat. złoczowskiego okr. szk.", str. 321 i Czołowski "Dawne zamki i twierdze na Rusi halickiej", Teka konserwatorska, 1892, str. 122).

Lu. Dz. [Ludwik Dziedzicki]