Szlachta hukałowiecka kontra dominium Olejów 1816-1820
Dodane przez Remek dnia Października 08 2014 22:11:14
W zbiorze różnych archiwaliów dotyczących hrabiów Starzeńskich (udostępniana w internecie część dawnych zbiorów Ossolineum, obecnie w lwowskiej bibliotece im. Stefanyka) trafiliśmy także na skany dokumentów związanych z majątkiem Olejów. Były wśród nich materiały dotyczące sporu między olejowskim dominium, a drobną szlachtą hukałowiecką. Oficjaliści hrabiego Starzeńskiego próbowali przymusić ich do udziału w robotach publicznych - tzw. szarwarkach (naprawa dróg, mostów czy grobli, z których wspólnie korzysta kilka miejscowości). A ściślej mówiąc, ściągnąć z nich ekwiwalent pieniężny za nieodrobione dni - bo szlachcica nie mogli zmusić do żadnych prac fizycznych jak chłopa (chyba, że sam się zgodził).

Hukałowscy szlachcice nie zgadzali się ani na płacenie, ani na odbywanie tych powinności. Powoływali się na jakiś dawny przywilej, który zwalniał ich od obowiązku szarwarków. Pisali odwołania do cyrkułu w Złoczowie. Z kolei dominium Olejów dwa razy ściągnęło na nich tzw. asystencję wojskową. Jak dotkliwa była ta forma represji, możemy się przekonać z Katechizmu Poddanych Galicyjskich

Do opornej wioski kierowano wojskowych. Dłużnicy musieli im płacić za pobyt - prostemu żołnierzowi po 6 krajcarów, kapralowi po 12, feldfeblowi - po 18 krajcarów dziennie. Tych stawek nigdy nie zwiększano, za to w razie długotrwałego oporu - dokwaterowywano więcej żołnierzy. I trwało to, dopóki dług wobec państwa nie został spłacony. Wynagrodzenie dla żołnierzy pełniło tu rolę dodatkowych "odsetek", dotkliwych dla dłużników. Ten brutalny system był bardzo skuteczny. Wydaje się jednak, że urzędnicy Starzyńskich popełnili tu nadużycie, bo należytości od szlachty z Hukałowiec nie zostały jeszcze uznane za dług wobec państwa. Asystencję wojskową powinien też zarządzić urząd cyrkularny, a nie miejscowy pan mandatariusz. Cyrkuł w Złoczowie chyba także podzielał tą opinię, bo w roku 1816 na pewno (a w roku 1820 - prawdopodobnie, patrz przypis na końcu artykułu) odwołano żołnierzy z Hukałowiec.

Dokumenty bardzo ciekawe dla interesujących się Hukałowcami, w tym potomków hukałowieckiej szlachty. Przepisaliśmy je, zachowując oryginalną pisownię. Jako ilustracje załączamy oryginalne podpisy - w tym dwa krzyżyki (dwóch szlachciców - Michał Smarzewski i Ksawery Targowski - było niepiśmiennych).





[17.VIII.1805]

Na podstawie wypadłey tu Exekucyi Cyr.[kularnej] ad Nro 6067/736 z należytością co Dzienną po 36 kr.[ajcarów] względem Kontrybucyi Rustykalney y należytości Drogowey Urodzonym J[egomościom]Panom, Smarzewskiemu, Wyszomirskiemu, Targowskiey i Piotrowskiemu zaleca się, aby tak Kontrybucya, iakoteż y należytość Drogowa, tak od Osób Swoich, iako też y ich Poddanych, natychmiast podług Zwyczaju do Gromady Hukałowieckiey złożyli, gdyż wprzeciwnym razie wypadłe Exekutne sami płacić przymuszeni będą. Jeżeli zaś czuią się być od Szarwarków wolnemi co do Osób Swoich, tedy Rezolucyą Cyrkularną w Jurysdykcyi Dominikalney legitymować się maią. Poddani zaś tychże wolnemi nigdy być nie mogą.

Z Jurysdykcyi Dominikalney. Olejów die 17. Augusti [1]805.

Józef Pienkowski Mandator




[21.X.1815]

od Państwa Olejowa
Do P. P. Szlachty w Hukałowcach

Do P. P. Szlachty Hukalowieckiey.

Ponieważ Ciż wspulnie z Gromadą tamteyszą składaią Część od Siebie z Grontów zachodzących pieniędzy na Podatki Monar[chii] a do publicznych dróg powinności z tąż wspulnie nieodbywaią, od którey powinności D[omi]nia nawet nie uwolnione, ale one pieniądzmi zpałacaią, Gdy zaś Ciż powinności takowych nieorabiaią a przez zaniedbanie onych nieopłacali tylko ich D[omi]nium Zastępowało, zatym teraz po odtrąceniu od Należących do Zapłacenia dni 5ciu dni 2ch należy od tychże począwszy od [1]812 aż do [1]813 indorssie[?] za każdy rok w reluycyie Drogowy robocizny po dni 3 a 36 kr.[ajcarów] zapłacić, y tak:

Z numeru 2. za lat 4 po 3 dni a 36 kr. dzień - 7 fl.[orenów] 12. [krajcarów]
dto 3 - 7 fl.[orenów] 12. [krajcarów]
dto 4 - 7 fl.[orenów] 12. [krajcarów]
dto 5 - 7 fl.[orenów] 12. [krajcarów]
dto 6 - 7 fl.[orenów] 12. [krajcarów]
dto 12 - 7 fl.[orenów] 12. [krajcarów]
dto 13 - 7 fl.[orenów] 12. [krajcarów]
dto 68 - 7 fl.[orenów] 12. [krajcarów]
dto 70 - 7 fl.[orenów] 12. [krajcarów]
dto 71 - 7 fl.[orenów] 12. [krajcarów]
dto 76 - 7 fl.[orenów] 12. [krajcarów]
[ogółem] 72 fl[oreny]

Kwontom takowe reluycyi drogowey Siedemdziesiąt dwa Zł. ryńskie ma być zaraz złożone, co gdy uskutecznione zaraz nie zostanie, ekzekwowane będzie Assystencią Woyskową tu teraz będącą za powinności drogowe - lub relacyia do Urzędu C.K. Cyrkular[nego] podana.

Olejów dnie 21 October [1]815.

Kowalewski.




[6.VIII.1816]

Do Prześwietnego Cesar[sko] Król[ewskiego] Urzędu Cyrkular[nego] Złoczowskiego:
od Szlachty Hukałowieckiey posiadaiącey swe cząstki Dziedziczne
Pokorna Prośba
w Interessie względem uwolnienia od Exekucyi, Delegowania Kommissyi y wydania Duplicatu uwalniającego od Szarwarków aeraryalnych ut iustus

Prześwietny Cesar.[sko] Król.[ewski] Cyr.[kularny] Urządzie Złoczowski!

Ponieważ podpisani ile Szlachta posiadaiąc swe Dziedziczne cząstki we Wsi Hukałowcach nigdy nie odbywali, ani płacili za drogi Kemereyonalne, teraz tedy Państwo Olejów podpisanych przymusza do Zapłacenia Drogowey Relucyi, y wyznacza na Każdego dzieńnie po kr. 36, a zalat 3. wypadnie na Każdego podług tu załączoney sub :/: Konsygnacyi po flr. 7 kr. 12 - co omyłką wielką okazuie się, ponieważ już wiele Chałup upadło, bo nawet y znaku niema gdzie stały, a co więcey że w pozostałych Chałupach mieszkaią chałupnicy, azatym nie powinno Dominium Kwalifikować pieszego tak, iak Ciągłego, przeto wynikaiące Kwantum z Konsygnacyi nie wypadnie. Miała być wprawdzie na to Kommissya, y tej podpisani oczekiwali, atym czasem Exekucya Woyskowa nastompiła, y Dominium Olejów Żołnierza wprost do Podpisanych bez Paletu[?] ordynowało, ktrego podpisani nie są obowiązani przyiąć, chyba za wyraźnym rozporządzeniem Przes.[wietnego] Urz.[ędu] Cyrkular[nego], a nie Dominikalnym - zpowodu że podpisani mieli z Urzędu Cyrkular.[nego] Rozporządzenie (które przypadkowie utracili) iż są wolnemi od odbywania Szarwarków aeraryalnych lub płacenia zanie iako Mandat Państwa Olejowskiego sub ://: załączony świadczy.

Suplikują zatym podpisani Prze[świetnemu] Urz[ędowi] Cyrkular[nemu], ażeby podpisanym Duplikat z Registratury Cyr[kularnej] względem uwolnienia nas podpisanych od Szarwarków arearyalnych, lub płacenia zanie, wydać rozkazał, Exekucyą teraz za też Szarwarki stoiącą łaskawie odesłał, y pre deklarowaną Kommissyę na Grunt, dla rozpoznania błędu Dominikalnego w podaney Konsygnacyi sub :/: załączoney, iako nayłaskawiey delegować raczył.

Datt Hukałowce dnia 6 Sierpnia [1]816.

Paweł Barutowicz
Michał Smarzewski (+)
Mikołaj Wyszomierski
Xawery Targoski (+)
Jendrzey Załuski




Podpisy hukałowieckiej szlachty z 1816 roku


[na dokumencie dodatkowe adnotacje cyrkułu w języku niemieckim z datą Złoczów 8 sierpnia 1816 i informacja o odesłaniu tegoż dokumentu przez cyrkuł do dominium Olejów]




[23.VIII.1816]

Prześwietnemu C[esarsk]o K[rólewskie]mu Urzędowi Cyrkularnemu Złoczowskiemu
Od Państwa Olejowa
ad Nrum 6594
Na zażalenie Szlachty Hukałowieckiey o pociąganie tychże wspólnie z tamteyszą Gromadą do powinności publicznych, szarwarkowych, nakazane
Tłómaczenie się

Prześwietny Urzędzie

Na rozkaz P[rze[wie]tnego Urzędu d. 8. Agusti ac. 12o 6594 indorsando wydany, wymagający tłómaczenia się od Państwa Oleiowa na żałobę Szlachty w Hukałowcach będącey, o pomuszanie siebie do robót publicznych szarwarkowych, lub reluowania piéniędzmi powinności swych, do P[rze[wie]tnego Urzędu wniesioną, Państwo zwraca ich żałobę sub A y takowe przełożenie składa:

Szlachta w Hukałowcach miészkaiąca częścią u Gromady tamtéjszéy, wspólnie do podatków ich należąca, łącząca się w iéy użytki, a od ciężarów partykularnych, iako od warty nocnéy przestrzegayącéy bezpieczeństwa społecznego - Szarwarków do Dróg publicznych - forszpanowéy powinności, wyłamuiąc, a nieokazuiąc prawnych ani żadnych Urzędowych Przywilei onych od powinności wspólnych gromadzie tamteyszéy wyłączających.

To tedy iest, co pobudza Gromadę tamtéyszą przeciw Dominium do ustawicznego utyskiwania, a zniewala D[omi]nium do skłaniania onych do pomagania dźwigania ciężarów w społeczności téy, w któréy ciż użytkuią.

Skarżą się Szlachta że są exekwowani, wszak D[omi]nium postępuje w tym zniemi rozważnie y Prawnie, przekonać się raczy P[rze[wie]tny Urząd ich własnemi do ich zażalenia allegatami sub ://: cyduły. W [1]805 roku jako sub ://: pociągano ich do wspólney z Gromadą powinności, lub okazania przywileju ich uwalniającego. - W roku [1]815 wezwano ich bycia lub reluowania. - Dotąd ani iednemu zwaniu zadosyć czynią, ani drugiemu.

Raczy zatym P[rze[wie]tny Urząd przedstawienie to roztrzygnąć, a Szlachtę Hukałowską do wspólnych Gromadzie tamtéyszéy powinności odtąd przymusić, a za czas nierobienia Szarwarków dotąd, do reluowania pieniędzmi onych pomusić.

Oleiów 23. Augusta [1]816.

Kowalewski.

[na dokumencie dodatkowe dłuższe adnotacje cyrkułu w języku niemieckim z datą Złoczów 24 października 1816 i informacja o odesłaniu tegoż dokumentu przez cyrkuł do dominium Olejów]




[9.VI.1820]

Żołnierz z Łopuszan ma się ustąpić do wsi Hukałowiec y tam u Szlachty ktora Szarwarków Drogowych ani odrabiać ani płacić niechce na Exekucyi stanąć.

Olejów die 9 Juni [1]820.

Janowicz




[12.VI.1820]

Do Prześwietnego Cess[arsko] Kroll[ewskiego] Cyrkul[arnego] Urzędu Złoczowskiego
Proźba
od Szlachty Hukałowieckiey
względem Szarwarków Drogowych Exekucyą od Dominium Olejowa dopowyż rzeczoney Szlachty zesłaną bez Paletu, i wcale bezniewinnie do tey pory Exekucyą u siebie cierpieć musiemy

Prześwietny Cess[arsko] Króll.[ewski] Cyrkularny Urządzie Złoczowski!

Niżey podpisani Właściciele Grontów Dziedzicznych w Hukałowcach, zanoszą swoie zażalenie, przeciw Dominium Olejów, do Przes[wietnego] Cess[arsko] Kroll[ewskiego] Cyrkularnego Urzędu, za oryginalnym tu sub :/: załączeniem Cydułki przez Jmć Pana Mandataryusza Państwa Olejowa podpisaną, [którą] wraz z Żołnierzem na Exekucyę przysłał, co dotey pory niewiemy z iakich powodów, wcale bezwinnie Exekucyę Szlachta powyż rzeczona cierpieć musi.

1o. Podpisana Szlachta podała swoie zażalenie wtym samym Interesie do Przes[wietnego] Cess[arsko] Króll[ewskiego] Cyrkularnego Urzędu pod Dniem 6m Sierpnia Roku [1]816. gdzie dotąd żadney Rezolucyi nieodebrała, i doczekać się nie może, ponieważ dotąd niewiemy iak się mamy przeciw Naywyższym Rozkazom powodować.

2o. Dominium Olejów mogłaby była innych środków użyć, nad ten, powinna była wprzódy Szlachtę Hukałowiecką otym oznaymić, ale nienatychmiast Exekucyą obciążać, a gdyby wtym razie, słysząc się bydź do takowego Szarwarku nieposłusznemi, albo do zapłacenia takowego upórnemi, iezliby się tylko słusznie oto Dominium upominała, wtedy beznaymnieyszych względów do niżey Podpisanych Exekucyą surową zesłaćby mogła.

3o. Podpisani iuż od kilkunastu Lat aż do tey pory, nigdy Szarwarków drogowych nierobili, ani też nigdy za takowy niepłacili, dopiero teraz, niewiemy, czyli Dominium samowładnie sobie z nami postąpiło, czyli też za rozkazem Naywyższych Rządów Krajowych, nakazaną nam iest takowy ciężar niesłusznie odbywać, luboli też za takowy płacić.

Z takowych powodów doprasza się Szlachta niżey podpisana Przes[wietnego] Urzędu Cyrkularnego o zainformowanie takowych, czyli powinności drogowych Szarwarków za rozkazem Naywyższych Rządów odrabiać przymuszeni będziemi, czyli zatakowy, i jak wiele płacić mamy, gdyż Dominium wcale nieprzyzwoitym sposobem z nami sobie postępuje i prawie przeciwku prawu Monarchicznemu, niepotrzebnych środków używa, co nieiest w jego mocy, i prawie sama Dominium nas pomusza do processu co dotąd spokoynemi byliśmy, więc teraz nas przymusza, abyśmy Przes[wietnemu] Cess[arsko] Króll[ewskiemu] Urzędowi Cyrkularnemu zawsze trudność, a dla Dominium nieprzyiemność zprawiły bez potrzeby. Zatym żądamy względów Nayłaskawszych aby wto weyrzeć raczył, przez Urzędową powagę, czyli przez Commissyą, gdzie dotąd Łaskawych względów doczekać się niemożemy, prawda, że przynaymiey do tey poty od pierwszego podania od takowego ciężaru uwolnieni byliśmy, aże dopiero teraz sobie Dominium powtóre przypomniało i Exekucyą na nas zesłało bezniewinnie, Żołnierza bez Paletu zaordynowało, którego podpisani nie są obowiązanemi przyiąć, nie mowiemy aż za wyraźnym rozkazem Urzędu Cyrkul[arnego] ale nie Dominikalnego.

Żebramy względów Przes[wietnego] Urzędu Cyrkul[arnego], ażeby dla podpisanych Duplikat mógł bydź udzielony, względem uwolnienia od Szarwarków aerarialnych lub płacenia za takowe łaskawie wydać rozkazał, i Exekucyą bezniewinnie na nas zesłaną za też Szarwarki, iako nayłaskawiey odwołał, i Cyrkularną Commissyą na grąt dla rozpoznania błędu Dominikalnego, iak nayłaskawiey zdelegować raczy - zanosiemy naypokornieyszą swoią Prośbę do Przes[wietnego] Urzędu Cyrkularnego, o łaskawą dla nas wtem obiekcie Satysfakcyą.

Sig. Hukałowce die 12a Junij [1]820.

Paweł Barutowicz
Michał Smarzewski (+)
Franc Turecki
And. Załuski




Podpisy hukałowieckiej szlachty z 1820 roku


[na dokumencie dodatkowe adnotacje cyrkułu w języku niemieckim z datą Złoczów 22 czerwca 1820 i informacja o odesłaniu tegoż dokumentu przez cyrkuł do dominium Olejów]




Niestety, nie wiemy, jak się zakończył wyżej wymieniony spór. Piszący te słowa dobrze sobie radzi z językiem niemieckim - lecz nie potrafi czytać archaicznej gotyckiej kaligrafii. Rozpoznaję jedynie cyfry i kilka pojedynczych słów (niestety, bez tych kluczowych). W adnotacji jest jakieś odwołanie się do decyzji cyrkułu z 24 października 1816. A jak wiemy ze źródeł powyżej, przez cztery lata (1816-1820) szlachta hukałowiecka miała spokój, więc pierwsza egzekucja chyba została odwołana. Być może to samo stało się z drugą egzekucją z roku 1820, o czym może świadczyć brak kolejnych skarg od szlachty z Hukałowiec. A od niekorzystnej decyzji zapewne by się znowu odwoływali.

Może kiedyś, wśród czytających ten artykuł, znajdzie się ktoś potrafiący odcyfrować niemieckie gotyckie pismo ręczne? I uda nam się uzupełnić brakujące informacje? Z tą myślą załączamy poniżej dwa oryginalne fragmenty z adnotacjami cyrkułu. Będziemy bardzo wdzięczni za pomoc.

Administratorzy projektu "Olejów na Podolu".



Decyzja cyrkułu z 1816 roku.

Decyzja cyrkułu z 1820 roku.


(kliknij żeby powiększyć)